Komunikat Komisji Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski opublikowany w dniu 28 stycznia 2020 roku po posiedzeniu w Legnicy odnosi się do szeregu istotnych kwestii związanych z obecnością nauczania religii w polskich szkołach i przedszkolach.
W punkcie 4 komunikatu Komisja podkreśla prawo uczniów i uczennic do korzystania z nauczania religii w szkołach, co jest zagwarantowane w szeregu akt prawa krajowego i międzynarodowego (np. art. 53 Konstytucji RP, art. 12 Konkordatu z 1993 roku). Równocześnie jednak Komisja, niezgodnie z obowiązującym stanem prawnym, twierdzi, że „umieszczanie zajęć z religii jedynie na pierwszych bądź jedynie na ostatnich godzinach jest niezgodne z prawem”.
Tymczasem w Polsce brak jest regulacji prawnych precyzujących umiejscowienia lekcji religii w szkolnym planie zajęć. Zgodnie z ustawą Prawo oświatowe kompetencje ustalania planu zajęć przynależą dyrektorom szkół, którzy zasięgają w tej kwestii opinii rady pedagogicznej oraz biorą pod uwagę zdanie rady rodziców (Art. 70, 84 i 110 ustawy Prawo oświatowe z 14 grudnia 2016 r., Dz. U. z 2017 r. poz. 59 z późn. zm. ).
Niedawna uchwała kierunkowa Rady Miasta Krakowa z dnia 27 marca 2019 roku w sprawie zobowiązania Prezydenta Miasta do przygotowania prawnie dopuszczalnych wytycznych dla dyrektorów szkół dotyczących układania planów lekcji w taki sposób, aby lekcje religii były w miarę możliwości wyznaczane jako pierwsza lub ostatnia lekcja danego dnia spotkała się z negatywną reakcją ze strony Kościoła rzymskokatolickiego. Kuria Metropolitalna w Krakowie w swojej argumentacji powołała się m.in. właśnie na wyłączną odpowiedzialność dyrektora i rady pedagogicznej szkoły za budowę planu lekcji.
Twierdzenie o niezgodności z prawem umieszczania lekcji religii wyłącznie na pierwszej lub ostatniej godzinie planu zajęć uznajemy za rażąco sprzeczne z aktualnym stanem prawnym oraz za stanowiące próbę wywierania presji na pracowników szkoły układających plany zajęć. Co więcej, uważamy, że konstruowanie planów w taki sposób, że nieobowiązkowe lekcje religii znajdują się w środku planu stanowi praktykę w wielu wymiarach dyskryminującą, czyli traktującą uczennice i uczniów innych wyznań niż rzymskokatolickie oraz bezwyznaniowych mniej korzystnie niż uczniów uczestniczących w szkolnych lekcjach religii (Fundacja Polistrefa sformułowała w tamtej sprawie odnośne stanowisko).
Komisja w dalszej części komunikatu podkreśla, że „stoi na stanowisku, że każdy uczeń powinien uczestniczyć w zajęciach o charakterze etycznym” oraz uznaje, że „dla osób wierzących są to lekcje religii, natomiast w przypadku innych osób – zajęcia z etyki”. W takim zestawieniu niepokoi częsta praktyka przeciwstawiania lekcji etyki lekcjom religii. Tymczasem przedmioty te mają w polskich szkołach status nieobowiązkowych i wzajemnie się niewykluczających. Uczniowie mogą uczestniczyć w lekcjach obydwu przedmiotów, w lekcjach tylko jednego z nich bądź nie uczestniczyć w żadnym. W trakcie badań realizowanych przez Fundację Polistrefa zauważono, że takie praktyki przeciwstawiania lekcji etyki lekcjom religii skutkują sprowadzaniem tych pierwszych do roli „antyreligii” i „lekcji dla ateistów”. Warto w tym miejscu również zauważyć wbrew stanowisku Komisji, że uczniowie wierzący mogą z różnych przyczyn nie brać udziału w szkolnych lekcjach religii, co nie powinno stanowić podstawy dla oceny ich wiary. Fakt uczestnictwa bądź nieuczestnictwa w lekcjach religii nie stanowi wystarczającej przesłanki do uznania ucznia za wierzącego, bądź nie. Prosty podział na “wierzących” i “innych” nie oddaje faktycznego zróżnicowania postaw wobec nauczania religii w szkołach.
Komisja sformułowała także krytyczną opinię na temat możliwości nieuczestniczenia uczniów ani w lekcjach religii, ani w zajęciach z etyki uznając, że stoi to w sprzeczności z troską państwa o wychowanie dzieci i młodzieży w duchu wartości. Stwierdzono, że społeczeństwu powinno zależeć na tym, by młodzież poznawała zasady etyczne. Komisja tym samym zdała się sugerować, że lekcje religii i/lub etyki powinny mieć status zajęć obowiązkowych. Naszym zdaniem Komisja w niewystarczającym stopniu uwzględniła fakt, że proces wychowawczy w polskich szkołach dokonuje się nie tylko na lekcjach etyki i/lub religii, ale w trakcie całego procesu wychowawczego i w ramach nauczania każdego z przedmiotów szkolnych.
W punkcie 4 b komunikatu Komisji czytamy: deklaracje rodziców o udziale ich dzieci w zajęciach z religii mają być składane przy dokonywaniu zapisu dzieci do szkoły, zawsze przed rozpoczęciem nowego roku szkolnego” - jest to jedna z możliwości, która może ułatwiać dyrektorom i dyrektorkom organizację roku szkolnego, ale deklaracje te, jak i oświadczenia o rezygnacji mogą być składne w każdym momencie roku szkolnego. Jak słusznie zauważono w komunikacie “Coroczne zbieranie deklaracji jest niezgodne z przepisami prawa i niejednokrotnie sugeruje zmianę wcześniej podjętej decyzji”. Należy jednak podkreślić, że przepisy jednakowo traktują kwestie składania deklaracji chęci uczestnictwa zarówno w lekcjach religii, jak i etyki. Niejednokrotnie w badaniach oraz zgłaszanych do Fundacji Polistrefa przypadkach obserwowaliśmy praktykę uzależniania organizacji lekcji etyki od corocznego składania deklaracji, podczas gdy w tych samych placówkach nie dotyczyło to lekcji religii, która była ujęta w planie zajęć od początku września.
Komisja wyraźnie zaznaczyła, że nauczanie religii odbywa się w wymiarze dwóch jednostek lekcyjnych tygodniowo. Tymczasem warto podkreślić, że istnieją prawnie dopuszczalne możliwości występowania w uzasadnionych przypadkach o zmniejszenie liczby lekcji religii do jednej tygodniowo. Decyzję o zmniejszeniu wymiaru godzin religii tygodniowo może podjąć biskup diecezjalny, na pisemną prośbę np. dyrektora szkoły czy prezydenta miasta.
Należy zaznaczyć, że omawiany komunikat przypomina również szereg ważnych regulacji prawnych, które odnoszą się do obecności lekcji religii w polskich placówkach oświatowych. Warto za komunikatem Komisji podkreślić, że uczestnictwo dziecka w lekcjach religii w szkole lub przedszkolu wymaga zapisania na takie lekcje poprzez złożenie w placówce oświatowej stosownej pisemnej deklaracji. Należy podkreślić, że takie oświadczenie woli może mieć charakter wyłącznie pozytywny, tzn. nie należy składać oświadczeń negatywnych w sytuacji, gdy rodzic (lub pełnoletni uczeń) nie decyduje się na uczestnictwo dziecka w lekcjach religii.
Za ważne uznajemy przypomnienie tego, że nauczyciele nie mogą być przymuszani do udziału w przedsięwzięciach, które są sprzeczne z ich przekonaniami i sumieniem. Należy tutaj zauważyć, że nierzadko w szkołach dochodzi do nadużyć, gdy nauczyciele są zmuszani do towarzyszenia uczniom w wydarzeniach o charakterze stricte kultowym, jak na przykład mszach na rozpoczęcie i zakończenie roku szkolnego, mszach z okazji dnia patrona szkoły, czy w spotkaniach rekolekcyjnych.
Postulujemy umieszczanie lekcji religii i etyki jako nieobowiązkowych na początku lub na końcu planu zajęć szkolnych, bezpośrednio przed lub po innych lekcjach. W szczególności wskazane jest to w klasach zróżnicowanych pod względem wyznaniowym i światopoglądowym.
Apelujemy o przestrzeganie prawa regulującego obecność nauczania religii w polskich szkołach i przedszkolach, o propagowanie rozwiązań równościowych oraz przestrzeganie zasady niedyskryminacji ze względu na wyznanie i światopogląd.